Czy szczepić dziecko? 35 najbardziej popularnych mitów na temat szczepień.

O mitach dotyczących szczepień, mojej propozycji zmian w polskim systemie szczepień (bo niestety nie wszystko jest tak idealne, jak być powinno) oraz kilka słów o tym, dlaczego sam zacząłem bać się szczepień.

Zupełnie inaczej podchodzi się do tematu szczepień, gdy pisze się o „jakichś tam szczepieniach”, a inaczej się to robi, gdy przychodzi nam zaszczepić nasze własne dziecko. Ja swoje zaszczepiłem dosłownie kilka dni temu i nie ukrywam – miałem lekki strach. Nie pojawił on się ani razu we wcześniejszych latach, ale teraz się pojawił. I nagle poczułem się głupio z tym co pisałem wcześniej o szczepieniach, tonem jednostronnym, w którym uważałem, że wiem już wszystko.

Mój strach był wynikiem przeczytania wielu artykułów na temat niebezpieczeństw szczepień, które gdzieś tam się przewinęły przez mój internetowy strumień. Ja miałem świadomość, że szczepienia są ważne, że są potrzebne i że one są bezpieczniejsze niż ewentualna choroba, ale strach i tak pozostał. Dlatego też postanowiłem go skonfrontować i zbadać ten temat tak dokładnie, jak jestem w stanie (oczywiście nie jestem lekarzem, więc starałem się, aby cały tekst pełny był odwołań do źródeł i aby jak najmniej było tam moich własnych opinii).

Tekst ten powstał po analizie kilkuset badań i artykułów naukowych podsyłanych mi zarówno przez zwolenników, jak i przeciwników szczepień. Sprawdziłem, w którym miejscu prawdę naciągają jedni, a w którym drudzy. Rozmawiałem z rodzicami, którzy szczepią, takimi, którzy nie szczepią i takimi, którzy nie mają pojęcia co robić, bo odbierają zbyt wiele sprzecznych informacji. Rozmawiałem z rodzicami, których dzieci miały NOP i z takimi, których dzieci miały tylko podejrzenie NOP. Spotkałem się z lekarzami, byłem na wizycie w Sanepidzie, a nawet w siedzibie jednego z producentów szczepionek. Aby lepiej zrozumieć działania i motywacje ludzi, którzy są przeciwni obecnemu systemowi szczepień próbowałem też porozumieć się z Panią Justyną Sochą, z Ogólnopolskiego Stowarzyszenia STOP NOP, gdyż uważam część ich postulatów za sensowne, lecz niestety spotkanie nie doszło do skutku. W międzyczasie przeczytałem również książkę, która zawiera skondensowaną wiedzę na temat szczepień i wiele wypowiedzi dotyczących ich zalet oraz wad. Poniższy tekst jest najdłuższym i najlepiej dotąd opracowanym tekstem na tym blogu i mam szczerą nadzieję, że pomoże wam samym odpowiedzieć na pytanie czy szczepić własne dzieci.

Oto lista wszystkich mitów dotyczących szczepień jakie udało mi się znaleźć:

1. Szczepionki są w pełni bezpieczne.

Mit. Tego się pewnie tutaj nie spodziewaliście, prawda? Jednak oczywistym jest fakt, że szczepionki nie są w pełni bezpieczne i mają na opakowaniach wymienione możliwe skutki uboczne (tak jak jest w przypadków leków, łącznie z tymi, które możemy przyjmować bez recepty). Jednocześnie zdecydowana większość z tych skutków ubocznych ma bardzo łagodny przebieg jak lekkie zaczerwienie czy nieduża gorączka. Żeby nie rzucać słów na wiatr:

Badanie przeprowadzone w Polsce w latach 2003 – 2012 pokazuje, że średnio rocznie występuje ok. 1000 NOP (Niepożądany Odczyn Poszczepienny), z czego 0,3% to są ciężkie NOPy (w badanym okresie, na 9328 NOPów, najcięższe były w sumie 2 przypadki sepsy w roku 2005 i 2 przypadki wstrząsu anafilaktycznego w roku 2012 – źródło). Żaden z tych przypadków nie był śmiertelny.

Nie zamierzam nikogo więc przekonywać do 100% bezpieczeństwa szczepionek, ale też nie zamierzam nikogo straszyć ich śmiertelnym zagrożeniem. Chciałbym też od razu pokazać listę rzeczy, które są bardziej ryzykowne niż szczepienia, aby trochę lepiej to zobrazować:

1. Jazda samochodem – szansa na zgon 1 do 113.

2. Obcowanie z ogniem – szansa na zgon 1 do 1.454.

3. Chodzenie po schodach – szansa na zgon 1 do 1.797.

4. Pływanie – szansa na zgon 1 do 6.162.

5. Chodzenie po drabinie/rusztowaniu – szansa na zgon 1 do 9.552.

6. Podróż powietrzna/kosmiczna – szansa na zgon 1 do 9.737.

7. Uderzenie piorunem – szansa na zgon 1 do 174.426 (źródło do wszystkich powyższych ryzyk śmierci).

Tymczasem w przypadku szczepionek szansa na zgon jest tak niewielka, że jest wręcz niemożliwa do oszacowania statystycznie (źródło). Oznacza to mniej więcej tyle, że mamy kilkusetkrotnie większą szansę, że zginiemy od uderzenia piorunem, który jest najrzadziej spotykaną przyczyną śmierci z powyżej wymienionych, niż od szczepionki (a warto też wziąć pod uwagę, że 90% osób przeżywa swoje pierwsze uderzenie piorunem, więc prawdopodobnie musiałby nas trafić kilka razy – źródło).

2. Szczepić można zawsze.

Mit. To jest moim zdaniem największy problem z obecnej służbie zdrowie w Polsce – źle diagnozowana gotowość do szczepienia. Dlatego jeśli jako rodzice mamy podejrzenie, że nasze dziecko jest osłabione z powodu choroby (aktualnej, przebytej, bądź dopiero nadchodzącej), to powinniśmy zwrócić na to uwagę lekarza, a w razie potrzeby przełożyć szczepienie na inny termin (!). Jako rodzice, mamy do tego pełne prawo, gdyż szczepienia w przypadku osłabienia organizmu (czy to z powodu choroby czy z powodu ogólnej obniżonej odporności) generują zwiększone ryzyko wystąpienia NOPu.

3. Szczepionki są w 100% skuteczne.

Mit. Szczepionki chronią przed najczęstszymi odmianami chorób, ale żadna szczepionka nie zapewnia 100% skuteczności. Skuteczność większości szczepionek ocenia się na poziomie 85-98% (źródło). Niemniej osoby, które nie nabędą 100% odporności dzięki szczepionce, a mimo to zachorują, zniosą chorobę znacznie łagodniej, niż osoby niezaszczepione.

Warto też wiedzieć, że istnieją szczepienia, które chronią osobę przed zachorowaniem, ale nie chronią przed nosicielstwem. Takim szczepieniem jest m.in. obecne szczepienie przeciw polio (IPV). Zastąpiło ono szczepienie żywą szczepionką (OVP), które co prawda chroniło przed nosicielstwem, ale wywoływało też więcej NOPów.

4. Dziecięce szczepionki nie chronią dorosłych, więc dorośli nie zapewniają odporności grupowej

Mit. O ile to prawda, że są szczepionki, których skuteczność określa się na ok. 10 lat po ostatnim podaniu, to jednak nie można stwierdzić, że one po tych 10 latach przestają działać. Jedyne co można stwierdzić, to to, że ich skuteczność zaczyna się obniżać. W efekcie mamy większą szansę za złapanie danej choroby, jednak jest ona w dalszym ciągu mniejsza, niż gdybyśmy się w ogóle nie szczepili. Mamy też jednocześnie większą szansę na to, że przebieg danej choroby będzie u nas łagodniejszy.

Podając na przykładzie szczepionki na świnkę, różyczkę i odrę: jej skuteczność po 20 latach wynosi 99% dla różyczki i odry, a ok. 90-95% dla świnki (źródło).

5. Najczęściej chorują osoby zaszczepione, więc nie ma sensu się szczepić.

Mit. Z danych statystycznych możemy wyczytać, że na 1018 przypadków tężca w USA, tylko 163 dotyczyło osób zaszczepionych (źródło). W przypadku odry, tylko 15% przypadków w latach 2001 – 2011, to osoby zaszczepione (źródło). W przypadku rotawirusów większość dzieci, które w ich wyniku doznały ciężkiego odwodnienia, wymagającego hospitalizacji, to dzieci niezaszczepione (źródło).

Oczywiście zdarzają się przypadki chorób takich jak świnka, która ma mniejszą skuteczność i w efekcie większość osób, które zachorowały na świnkę, to osoby które przyjęły szczepionkę lub chociaż jej jedną dawkę (źródło), jednak nawet w takim przypadku osoby zaszczepione przechodzą tą chorobę łagodniej.

6. Choroby na które są szczepionki wcale nie są groźne, więc lepiej nie szczepić.

Mit. Kilka danych na temat niegroźnych chorób:

W 1980 roku odra zabijała 2.6 miliona ludzi rocznie. W 2000 roku, ta liczba wynosiła 546.800. W 2014 roku odra zabiła już „tylko” 114.900 osób (źródło). Jeden ze śmiertelnych przypadków tej choroby miał miejsce w 2015 roku w Berlinie (źródło). Co 20 dziecko zarażone odrą nabawi się zapalenia płuc, które jest najczęstszą przyczyną śmierci u małych dzieci. Jedno dziecko na każde 500-1000 zarażonych odrą, umrze w jej wyniku. Dodatkowo odra powoduje znacznie zwiększone ryzyko poronienia u kobiet ciężarnych (źródło).

50.000 osób zmarło na tężec w 2008 roku. W latach 80 liczby te były 12 krotnie większe (źródło). Z 233 przypadków tężca zanotowanych z USA w latach 2001 – 2008, 26 przypadków zakończyło się zgonem (źródło).

4 na 5 dzieci ma objawy zakażenia rotawirusami, 1 na 7 wymaga wizyty lekarza, 1 na 70 trafiało do szpitala z powodu rotawirusów, a jedno na 200.000 umierało (20-60 dzieci poniżej 5 roku życia umierało każdego roku). Oczywiście jeśli mówimy o USA, czyli kraju rozwiniętym. Tymczasem w krajach rozwijających się, rotawirusy odpowiadają za ponad pół miliona zgonów rocznie (źródło).

1 na 100 do 1 na 1000 przypadków polio kończył się zgonem lub trwałym paraliżem. Przed wprowadzeniem szczepionki, w 1952 odnotowano 20.000 przypadków polio zakończonych trwałym paraliżem (źródło).

Tutaj można prześledzić historie pozostałych chorób i zagrożenia z nimi związane.

7. To są choroby zapomniane/nieobecne, więc nie ma sensu na nie szczepić.

Mit. W 2015 roku w Berlinie zmarła osoba na odrę (źródło). W tym samym roku w Hiszpanii odnotowany został zgon chłopca z powodu błonicy (źródło). Również w tym samym roku, z powodu braku wysokiej wyszczepialności na polio na Ukrainie, odnotowano tam dwa przypadki polio, które sparaliżowały dwójkę dzieci w wieku 10 miesięcy i 4 lat. Dwie osoby mogą wydawać się niewielką liczbą, ale jak było widać w punkcie 6 – jedna na 100 lub nawet na 1000 osób doświadcza paraliżu w wyniku polio. Reszta przechodzi polio z bardzo niewielkimi objawami. W efekcie osób zarażonych polio na Ukrainie mogłoby być w około 200-2000 (źródło).

Jedyna choroba, która jest zapomniana to ospa czarna i od 1980 roku nie szczepi się już na nią. Gdy uda się tego samego dokonać z innymi chorobami, kolejne szczepionki będą wycofywane.

8. Wystarczy poprawa higieny, a szczepienia nie będą potrzebne.

Mit. Ilość zachorowań na haemophilus infuenzae typu b (pałeczka hemoflna typu b, zwana w skrócie Hib) spadła w 1993 roku w USA z 20.000 do 1.419, kiedy to wprowadzono szczepienia na tą chorobę (źródło).

Ilość zachorowań na odrę w latach 1950 – 1963 wynosiła o 300.000 do 800.000 przypadków rocznie. W 1963 wprowadzono szczepionkę i już w 1965 zauważono pierwsze efekty, a w roku 1968, ilość przypadków odry wynosiła 22.000 rocznie. W 1998 roku liczba ta wynosiła 0k. 100 przypadków rocznie (źródło).

Podobnie było z ospą wietrzną, której notowano aż 4.000.000 przypadków rocznie w latach 90, przed wprowadzeniem w 1995 roku szczepionki. Natomiast w roku 2004 odnotowano spadek zachorowań o około 85% (czyli o około 3.400.000 – źródło).

Są też zresztą dużo mniej przyjemne przykłady, które wiążą się z ograniczeniem szczepionek, ze względu na poprawę warunków sanitarnych. Tak stało się m. in. w Wielkiej Brytanii, Japonii i Szwecji ze szczepionką na krztusiec (bo ilość zachorowań spadła).

W Wielkiej Brytanii ograniczono szczepienia w 1974, co spowodowało epidemię tej choroby dwa lata później (ponad 100.000 zakażonych, 36 zgonów).

W Japonii w 1974 szczepiło się 70% i zanotowano 393 przypadki zakażenia (zero zgonów). W ciągu pięciu lat ilość szczepień spadła do zaledwie 20-40% i w 1979 roku zanotowano 13.000 przypadków zakażenia (41 zgonów).

W Szwecji natomiast w 1981 roku na krztusiec chorowało 700 dzieci, na każde 100.000. W 1985 roku ta liczba wynosiła już 3.200 (źródło).

9. W krajach trzeciego świata trzeba inwestować w poprawę warunków sanitarnych, a nie w szczepienia

Prawda/mit. Oczywiście, że warunki sanitarne są ważne i że trzeba je w wielu krajach poprawić. Jednak jak było widać w punkcie 8 – sama poprawa higieny nie wystarczy, aby skutecznie chronić ludzi przez chorobami. Nie mówiąc już o tym, że taka operacja poprawy warunków sanitarnych pochłonęłaby niewyobrażalne wręcz ilości pieniędzy i czasu. Tymczasem koszt dostarczenia pojedynczej szczepionki do dziecka, w krajach trzeciego świata wynosi zaledwie 0,5-1,5 PLN (dane dostarczone przez UNICEF, który jest w stanie utrzymać taką cenę, ze względu na charytatywny charakter działań) i dzięki szczepieniom, udało się już całkowicie wyeliminować niektóre obecne tam śmiertelne choroby (jak chociażby tężec noworodkowy, który został wyeliminowany w 17 krajach, co w ciągu 10 lat trwania akcji, uratowało życie ponad pół miliona dzieci również w tych obszarach, gdzie nie nastąpiła szczególna poprawa warunków sanitarnych – źródło).

10. Szczepionki zawierają szkodliwą rtęć.

Mit. Szczepionki zawierają tiomersal, który nie jest szkodliwą metylortęcią jakiej wszyscy się powinniśmy obawiać (którą znajdziemy m. in. w owocach morza), a jej pochodna, czyli etylortęć, która w tak małych dawkach jest zupełnie niegroźna. Stawianie więc znaku równości między tiomersalem, a rtęcią, jest jak stawianie znaku równości między etanolem, którego ludzie spożywają niemałe ilości, a metanolem, którego jeden kieliszek może powodować ślepotę, uszkodzenia wątroby, trwałą niewydolność nerek czy nawet zgon.

Jedyna polska szczepionka zawierająca tiomersal to DTP, czyli szczepionka przeciw błonicy, tężcowi i krztuściowi (lub jej odpowiednik DT, gdy są przeciwwskazania do szczepienia przeciw krztuściowi). W kwietniu 2016 roku ostatnia dawka tej szczepionki, podawana w wieku 6 lat została zastąpiona szczepionką DTaP, która tiomersalu nie zawiera (źródło). Podobnie też nie zawierają go szczepionki skojarzone 5 w 1 i 6 w 1, które zawierają szczepionkę DTaP (korzystając więc z tych szczepionek unikamy tiomersalu całkowicie).

11. Szczepionki zawierają szkodliwe aluminium.

Mit. Szczepionki zawierają aluminium w formie soli glinu, która jednak podobnie jak tiomersal, nie jest szkodliwa w tak małej dawce i nasz organizm sam się jej pozbywa. Sól glinu można również znaleźć m. in. w mleku matki, mieszance dla niemowląt, zielonej herbacie czy nawet w wodzie (źródło: Szczepionki nie daj się zwariować, Izabela Filc-Redlińska).

Dodatkowo pierwsze wzmianki o używaniu soli glinu w szczepionkach datuje się na 1926 rok (źródło), więc to również powoduje, że dość ciężko byłoby ją łączyć ze współczesnymi chorobami czy schorzeniami.

12. Szczepionki zawierają abortowane ludzkie płody.

Mit. Szczepionki nie zawierają żadnych ludzkich cząstek. Niemniej prawdą jest, że jednokrotnie w latach 70 wykorzystano niewielkie skrawki tkanek, m. in. płuc z ludzkich płodów podchodzących z aborcji, aby stworzyć linie komórkowe używane do produkcji szczepionek.

Na podobnej zasadzie produkowana jest obecnie insulina, z której korzystają miliony cukrzyków każdego dnia.

13. Szczepionki wywołują autyzm.

Mit. Najczęściej łączy się szczepienia i autyzm z trzech powodów.

Pierwszy jest taki, że dzieci autystyczne mają w swoim organizmie większe ilości metali ciężkich od pozostałych dzieci (rzekomo dlatego, że występują one w szczepionkach, co nie jest prawdą, jak można było przeczytać w punktach 10 i 11). W rzeczywistości dzieci autystyczne, które nie zostały zaszczepione również mają zwiększoną ilość metali ciężkich, co wskazuje, że jest to efekt bezpośrednio powiązany z samym autyzmem, a nie ze szczepieniami (tutaj zebrano 107 naukowych badań, które potwierdzają brak związku szczepień z autyzmem). W bardzo dużym badaniu obejmującym 95.727 dzieci, odsetek autyzmu wśród zaszczepionych dzieci był wręcz niższy, niż w grupie dzieci nieszczepionych (źródło).

Tutaj znajdziecie historię mamy (język angielski wymagany), która wzbraniała się przed szczepionkami i żyła jak najbardziej organicznie to było możliwe, po czym odkryła, że jej dziecko mimo wszystkich jej starań jest autystyczne.

Drugim argumentem, którego się używa, aby wskazać na związek autyzmu ze szczepionkami, jest notowanie większej ilości przypadków autyzmu wraz ze wzrostem stosowania tiomersalu (o którym przed chwilą mówiliśmy) w szczepionkach. Tymczasem w Danii od 1991 r. nie stosuje się tiomersalu w szczepionkach, a jednocześnie stale odnotowuje się wzrost przypadków autyzmu (źródło). Chciałbym też zauważyć, że tiomersal stosuje się od lat 30 XX wieku (źródło), a dopiero od lat 90 jest widoczny wzrost przypadków autyzmu (w 1975 roku diagnozowano jeden przypadek autyzmu na 5000 osób, w 2009 roku diagnozowano jeden na 110 osób – źródło).

Trzecim i ostatnim argumentem, który jest używany, aby połączyć autyzm ze szczepieniami, jest szczepionka MMR. Wynika to ze sfałszowanych przez Andrew Wakefielda badań, mający sugerować związek między szczepionką MMR, a autyzmem. W rzeczywistości Andrew Wakefield napisał te badania na zlecenie firmy prawniczej, która zapłaciła mu olbrzymie pieniądze za ich sfałszowanie. Gdy sprawa wyszła na jaw, badania wycofano, a autorowi odebrano prawo wykonywania zawodu (źródło). Mimo też różnych teorii, Andrew Wakefield nigdy nie został oczyszczony z zarzutów (oczyszczony został jedynie częściowo jego współpracownik, który nie wiedział m. in. o łapówkach – źródło).

Jednocześnie w Japonii w roku 1993 z obawy przed autyzmem wycofano szczepionkę MMR. Niestety ilość przypadków autyzmu mimo wszystko w dalszym ciągu rosła (źródło).

Warto też wspomnieć, że kilkanaście lat temu dzieci dzisiaj określane jako autystyczne, byłyby określane jako opóźnione w rozwoju (mentally retarded), więc wzrost autyzmu jest m. in. bezpośrednio związany z lepszą jego diagnostyką i zmianą nazewnictwa.

14. Jeden z producentów wypisał autyzm, jako możliwy efekt uboczny.

Mit. W ulotce jednego z producentów znalazła się informacja, że w określonym czasie po szczepieniu miały miejsce następujące zdarzenia: idiopatyczna plamica małopłytkowa, śmierć łóżeczkowa, reakcje anafilaktyczne, cellulitis, autyzm, konwulsje, encefalopatia, hipotonia, neuropatia, senność i bezdech. Jednak nie są to zdarzenia mające jakikolwiek potwierdzony związek ze szczepieniami, poza tym, że nastąpiły w określonym czasie po nim (źródło). Podobnie w tej samej ulotce wymienione są przypadki śmierci mającej miejsce w określonym czasie po szczepionkach, a wśród nich wymienione są m. in. utonięcie i wypadek samochodowy.

Dodatkowo w przypadku śmierci łóżeczkowej, która też została wymieniona w tej ulotce i też wzbudziła niepokój, okazało się, że jej częstotliwość wśród zaszczepionych dzieci była dwukrotnie niższa, niż statystycznie ma to miejsce (źródło).

Podobnie zresztą jak miało to miejsce w innym badaniu dotyczącym autyzmu (źródło).

15. Ale przecież istnieje baza VAERS, która notuje przypadki autyzmu, paraliżu i innych, czasami śmiertelnych przypadków, które miały miejsce po szczepieniu.

Prawda. Taka baza istnieje, to prawda, jednak nie jest to oficjalna baza i nie ma ona żadnego niemal nadzoru nad tym co się w niej umieszcza. Najlepszym dowodem na brak rzetelności tej bazy jest to, że jeden z lekarzy, który chciał udowodnić bezsens jej istnienia dodał do niej wpis, w którym opisał, że po szczepieniu zamienił się w Hulka (takiego wielkiego zielonego stwora).

Dopiero po jakimś czasie przedstawiciele VAERS skontaktowali się z autorem wpisu, gdy ten w mediach zaczął głośno o tym mówić i dopiero za jego zgodą (!) wpis został usunięty (źródło).

16. Wystarczy karmić piersią, aby chronić dziecko w pierwszych miesiącach przed wszystkimi chorobami.

Mit. To prawda, że mleko matki przenosi część przeciwciał do organizmu dziecka (źródło), jednak nie chroni to przed każdą chorobą i dodatkowo ta ochrona jest ściśle ograniczona czasowo, gdyż samo posiadanie przeciwciał nie pobudza organizmu do produkcji kolejnych.

Ja osobiście bardzo chciałbym, aby to twierdzenie było prawdą, bo niestety mimo ogromnej popularności karmienia piersią w krajach trzeciego świata zarówno odra, jak i tężec (oraz inne choroby, choć w mniejszym stopniu), zbierają tam ogromne, śmiertelne żniwo (źródło).

17. Szczepionki 5 w 1 i 6 w 1 (tzw. skojarzone) są najgroźniejsze.

Mit. Wielu ludzi twierdzi, że szczepionki skojarzone, czyli właśnie owe 5 w 1 i 6 w 1 są najgroźniejsze, bo jednocześnie podaje się dziecku więcej szczepionek i to może być problemem dla układu odpornościowego dziecka. Tymczasem pojedyncza ilość antygenów w szczepionce to zwykle kilka sztuk, w porywach do kilkudziesięciu (źródło). Jednocześnie nasze dzieci każdego dnia już przez sam fakt oddychania czy jedzenia, obcują z setkami, jak nie tysiącami różnych antygenów, zatem ciężko o uzasadnienie w jaki sposób akurat te kilka, czy kilkadziesiąt kolejnych miały by mieć tak znaczny wpływ na ich zdrowie.. Nie mówiąc już o tym, że w szczepionkach, które my otrzymywaliśmy były tysiące antygentów, a obecnie jest ich zaledwie kilkadziesiąt (ten temat podejmuję głębiej w punkcie 19).

Nie zauważono też różnicy między ilością występujących NOPów w przypadku szczepionki skojarzonej, a szczepionek pojedynczych (źrodło). Przy czym warto wziąć pod uwagę, że sam fakt mniejszej ilości wkłuć sprawia, że szansa na ewentualny NOP jest mniejsza.

18. Szczepionki skojarzone są nowe i nieprzebadane.

Mit. Szczepionka przeciw błonicy, tężcowi i krztuściowi, która została wprowadzona w 1949 roku (!), to szczepionka skojarzona (źródło). Inną znaną szczepionką skojarzoną jest szczepionka przeciwko odrze, różyczce i śwince, która została wprowadzona w roku 1971 (źródło).

19. My otrzymywaliśmy mniej szczepień niż nasze dzieci.

Prawda/Mit. Prawdą jest, że otrzymywaliśmy mniej wkłuć, jednak nieprawdą jest, że nasz organizm przyjmował mniejszą ilość antygenów (które to bezpośrednio odpowiadają za możliwość wystąpienia NOPów, bo to one zmuszają nasz organizm do pobudzenia systemu obronnego). Gdy my byliśmy szczepieni, to szczepionka przeciw krztuścowi zawierała ok. 3000 antygenów, z którymi musieliśmy sobie poradzić. Wszystkich antygenów, które otrzymywały dzieci w roku 1960 było 3217, a w roku 1980 było ich 3041. Tymczasem w roku 2002, we wszystkich szczepionkach jakie przyjmują nasze dzieci liczba antygenów wyniosła 118-122 (źrodło: „Kierunki zmian w programie szczepień ochronnych Fakty i mity dotyczące szczepionek” Dr n. med. Małgorzata Bednarek).

20. Nikt nie kontroluje i nie nadzoruje szczepionek.

Mit. Szczepionki są kontrolowane najdokładniej z wszystkich leków i produktów medycznych dostępnych obecnie na rynku. Najpierw przechodzą kilkadziesiąt, do kilkuset badań w ośrodkach, które poddawane są audytom niezależnych instytucji (m. in. Głównego Inspektoratu Farmaceutycznego czy Europejskiej Agencji Leków), następnie są ponownie badane w ośrodkach państwowych. Jednocześnie każdego roku Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych (który odpowiada za ostateczną decyzję o wprowadzeniu produktu na rynek) odrzuca co najmniej kilka zgłoszonych wniosków (źródło: Szczepionki nie daj się zwariować, Izabela Filc-Redlińska).

21. Szczepionki nie są dobrze przebadane.

Mit. Czas opracowania jednej szczepionki trwa ok. 10-15 lat (a niektórych nawet i 30 lat), zanim ostatecznie wejdzie ona na rynek, przy czym spora część ostatecznie na rynek nie wchodzi, ze względu na zbyt niską skuteczność czy ze względu na różne skutki uboczne. Jak wygląda pełny proces można przeczytać tutaj.

22. Szczepionki nie są unowocześniane.

Mit. Obecna szczepionka skojarzona na odrę, różyczkę i świnkę jest ulepszoną wersją pojedynczych szczepionek na te choroby, które powodowały zdecydowanie więcej efektów ubocznych (źródło). Podobnie jest w przypadku szczepionek 5 w 1 i 6 w 1, które są nowszymi wersjami starszych szczepionek i w efekcie zawierają mniej substancji konserwujących, co przekłada się na mniejszą ilość NOPów, dlatego też są powszechnie stosowane w krajach zachodniej Europy. Niestety ze względu na to, że ich cena jest wyższa niż normalnych szczepionek, w Polsce są to szczepionki niestety dodatkowo płatne.

23. Szczepionki są nowym produktem.

Mit. Pierwsza szczepionka została wynaleziona ponad 200 lat temu, w 1796 roku (źródło), a była to szczepionka na ospę prawdziwą, którą w 1980 roku udało się całkowicie wyeliminować.

24. Szczepionki są bardzo dobrym biznesem.

Mit. Każdy dolar wydany na szczepienia, obniża koszt późniejszego leczenia o 44$ (źródło), więc z punktu widzenia czysto biznesowego nie są one korzystne dla producentów. Zdecydowanie lepszym rynkiem jest chociażby rynek suplementów diety.

Nie mówiąc już przykładowo o szczepieniu na malarię, które jest opracowywane od 30 lat, pochłonęło już ponad pół miliarda dolarów i jak na razie udało się osiągnąć szczep, który chroni zaledwie w 20-40% przypadków (źródło), a w przypadku osób dorosłych odsetek jest jeszcze mniejszy. Istnieje więc spora szansa, że zanim zostanie opracowana skuteczna szczepionka, malaria zostanie wytępiona przy pomocy zmodyfikowanych genetycznie komarów (i to nie jest żart – źródło), a to by oznaczało, że cały wysiłek (i pieniądze) włożone w szczepionkę pójdą „na marne”.

25. Schematy szczepień ustalane są przez koncerny, aby zoptymalizować ich zyski.

Mit. „Pierwsze próby stworzenia schematu szczepień i dopasowania ich do momentu, w którym chroniłyby najlepiej, odbywają się w ogóle poza wiedzą i zainteresowaniem koncernów.” (źródło)

26. Koncerny represjonują alternatywne i skuteczne metody ochrony organizmu.

Mit. Po pierwsze byłoby zupełnie nieopłacalne. Po drugie, jak to ujął Pan Mateusz (źródło):

„Często można usłyszeć, że nie mówi się o medycynie alternatywnej, bo koncerny ją blokują. Proszę Państwa, nic by nie zablokowało lekarstwa na raka prostaty w kraju tylu białych multimiliarderów – mężczyzn w podeszłym wieku. Paru z nich mogłoby sobie kupić cały koncern farmaceutyczny, jeśli by to coś dało i pozwoliło uniknąć leczenia chirurgicznego. A jednak miliarderzy, celebryci i politycy chorują i umierają jak wszyscy. Nie ma magicznych recept, współczesna medycyna to najlepsze co mamy i niestety są granice tego co potrafi.”

27. Lekarze przedkładają dobro producentów nad dobro pacjentów. 

Mit. W 2013 roku pielęgniarka w jednej z krakowskich przychodni zauważyła, że cztery fiolki ze szczepionkami wyglądają nie tak jak powinny (konsystencja odróżniła się od innych szczepionek). Po przebadaniu okazało się, że najprawdopodobniej problemem było złe przechowywanie i problem pojawił się tylko w tej jednej przychodni. Mimo to na wszelki wypadek, postanowiono wycofać całe serie tych szczepionek – ponad kilkaset tysięcy dawek, z wszystkich placówek w całym kraju. Producenci nie byli zachwyceni, ale dobro pacjentów było ważniejsze (źródło: Szczepionki nie daj się zwariować, Izabela Filc-Redlińska).

28. Lekarze nie szczepią własnych dzieci.

Mit. Lekarze szczepią swoje dzieci częściej, niż zwykli ludzie i są również bardziej skłonni, aby podać swoim dzieciom szczepienia zalecane (źródło). Dlaczego tak jest? Cytując dr n. med. Wojciecha Feleszko: „Ja jestem na pierwszej linii frontu, czyli mogę przynieść drobnoustroje ze szpitala. Szczepiłem też [moje dzieci – przyp. autora] na pneumokoki i meningokoki, bo to ryzyko, że coś przywlekę z pracy, jest spore.” (źródło)

Dodatkowo w badaniu przeprowadzonym wśród lekarzy (i do którego mają dostęp tylko lekarze, więc nie musicie mu zawierzać, bo nie jest dostępne publicznie) zadeklarowani oni, że w przypadku szczepienia własnych dzieci 75% z nich wybrałoby szczepienia skojarzone 6 w 1. 25% natomiast wybrałoby 5 w 1. Nikt nie zdecydował się na szczepienia pojedynczymi dawkami szczepionek.

29. Wielu lekarzy i specjalistów sprzeciwia się szczepieniom.

Mit. Nie dość, że mitem jest, iż lekarze nie szczepią siebie czy własnych dzieci, co widać w punkcie poprzednim, to dodatkowym mitem jest twierdzenie, że „wiele” osób się sprzeciwia szczepieniom. W rzeczywistości w Polsce mamy zaledwie kilka osób, które sprzeciwiają się szczepieniom i które w swoich kręgach uznawane są za ekspertów.

Co ważne zdecydowana większość z tych osób nie ma wykształcenia medycznego i co równie ważne – część z tych osób zrobiło niesamowity biznes na twierdzeniach antyszczepionkowych, sprzedając własne „naturalne” metody uodparniania organizmu, które w większości nie mają żadnego efektu (poza skutecznością na poziomie placebo). No i poza skutecznym opróżnianiem portfela – najnowszy produkt Zięby, czyli strukturyzator wody, który naprawia wodę zniszczoną m. in. przez fale wi-fi(naprawdę, ja tego nie wymyśliłem), kosztuje 2.500 zł. Ewentualnie możemy do wody mówić, ona się wtedy sama ustrukturyzuje (przynajmniej wg Zięby – źródło), ale jak nie mamy na to czasu, to istnieje gotowe rozwiązanie (za jedynie 2.500 zł, bo on przecież tego nie robi dla pieniędzy).

Nie mówiąc już o organizowanych płatnych szkoleniach, płatnych spotkaniach czy innego rodzaju płatnym świadczeniu usług oraz sprzedawaniu jeszcze innych, mocno zawyżonych cenowo produktów. Mi oczywiście nie przeszkadza, że ludzie wydają u niego pieniądze, bo ja nikomu do kieszeni zaglądać nie zamierzam, ale nie chciałbym, aby ktoś mówił, że owi ludzie robią to bezinteresownie, bo dowody świadczą na coś wręcz przeciwnego.

30. Wszyscy lekarze, badacze i naukowcy zostali kupieni przez przemysł farmaceutyczny.

Mit. Przemysłu farmaceutycznego na to zwyczajnie nie stać. Poza tym, który lekarz sprzedałby zdrowie własnych dzieci (a jak można było wcześniej przeczytać w punkcie 28, lekarze szczepią własne dzieci)? To raz. Dwa – gdyby lekarze byli tacy sprzedajni, to przemysł tytoniowy, który jest znacznie bogatszy od farmacji, już dawno kupiłby sobie badania, które udowadniałyby pozytywny wpływ nikotyny na nasze zdrowie. Podobnie jak chociażby przemysł fastfoodów czy słodzonych napojów gazowanych.

31. Przeciwników szczepień jest więcej niż zwolenników.

Mit. Liczba osób, które deklarują swój negatywny stosunek do szczepień wynosi 8% (źródło). Jednocześnie liczba osób, którzy rzeczywiście nie szczepią własnych dzieci wszystkimi zalecanymi szczepionkami wynosi 5% (źródło). Wnioski wynikające z tej różnicy pozostawiam czytającym.

Niewielka liczba przeciwników szczepień nie zmienia jednak faktu, że są oni znacznie głośniejsi (szczególnie w Internecie) niż ich zwolennicy i stąd może się nam wydawać, że jest ich więcej. Warto jednak zwrócić uwagę, że o ile opinie w Internecie na temat szczepionek są w większości negatywne, to już opinie na temat szczepień pochodzące z własnego doświadczenia są w większości pozytywne (źródło).

Czyli większość negatywnych opinii na temat szczepień, które znajdziemy w Internecie nie pochodzą z własnego doświadczenia, a są jedynie zasłyszanymi historiami.

Gdyby tego było mało – pod jednym z postów, gdzie ludzie deklarowali, że ich dzieci miały NOP po szczepieniu, którego lekarz nie chciał przyjął, pojawił się producent owej szczepionki i poprosił KAŻDEGO z komentujących o kontakt w tej sprawie. ŻADNA z osób takiego kontaktu nie nawiązała.

Pozostawiam to do przemyślenia i wyciągnięcia własnych wniosków na temat rzeczywistej wartości komentarzy czytanych w Internecie.

32. Lekarze nie chcą przyjmować zgłoszeń Niepożądanych Odczynów Poszczepiennych (NOP).

Prawda/mit (wszystko ostatecznie zależy od lekarza). Nie będę ukrywał – słyszałem różne historie. Dlatego też postanowiłem osobiście zapytać kilka osób, które znam i których dzieci miały podejrzenie NOP lub stwierdzony NOP. W większości przypadków lekarze (zgodnie z zaleceniami: „Lekarz ma obowiązek zgłaszania podejrzenia/rozpoznania NOP do państwowego powiatowego inspektora sanitarnego właściwego dla miejsca wystąpienia odczynu.”) natychmiast przekazywali ten temat dalej, do większych placówek, które byłyby w stanie lepiej ten temat zdiagnozować.

Niestety w jednym przypadku lekarz odmówił i poleciłem poinformowanie o tym Sanepidu, który też odmówił zareagowania. Sam tam zadzwoniłem i dowiedziałem się, że lekarz osobiście decyduje czy to jest NOP czy nie i jak nie widzi związku (bo objaw był zauważalny wcześniej, bo odległość czasowa była zbyt wielka itp.), to nie musi go zgłosić. Jedynym miejscem, które przyjęło NOP był producent (który notabene sam polecał zgłoszenie sprawy do Sanepidu). Ostatecznie pacjentka zraziła się do szczepień i będzie występować na drogę prawną wobec przychodni, a ja osobiście wcale jej się nie dziwię, bo właśnie m. in. takie podejście lekarzy powoduje, że ludzie zrażają się do szczepień. Ja poradziłem jej przede wszystkim zmianę lekarza.

Sprawdziłem to później u kilku innych producentów. Każdy z producentów do którego się dodzwoniłem był bardzo konkretny, dokładny i chętny do pomocy oraz ewentualnego przyjęcia zgłoszenia NOPu.

Polecam przeczytać też Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie niepożądanych odczynów poszczepiennych, jeśli kogoś interesują obowiązki lekarzy w takiej sytuacji.

Ja osobiście zachęcam do zgłaszania lekarzowi każdej sytuacji, w której podejrzewany jest NOP, gdyż jest to szczególnie ważne ze względu na nasze dziecko, ale jest też ważne ze względu na bezpieczeństwo szczepionek dla całego społeczeństwa. To właśnie dzięki rodzicom, którzy zgłaszali NOPy, wprowadzane są nowe, bezpieczniejsze szczepionki. Natomiast jeśli lekarz odmawia, informujmy o ewentualnym NOPie Sanepid oraz producenta.

33. Nikt nie bierze odpowiedzialności za ciężkie NOPy.

Mit. W przypadku szczepionek obowiązkowych, za ewentualne NOPy odpowiedzialne jest państwo, a w przypadku szczepionek zalecanych, odpowiedzialny jest producent. W jednym i w drugim przypadku odpowiedzialność jest jasno stwierdzona.

Niestety jedyną obecnie możliwością dochodzenia ewentualnych odszkodowań, jest droga prawna, co ja osobiście uważam za niewystarczające i uważam, że powinno to zostać zmienione.

34. W innych krajach nie ma obowiązku szczepień. 

Prawda/Mit. W niektórych krajach obowiązek jest, a w innych nie ma. Jednocześnie wiele z krajów, w których oficjalnego obowiązku nie ma, ma swoje metody na „zachęcenie” rodziców do szczepień. W niektórych krajach dzieci nie mogą korzystać z określonych medycznych placówek (źródło), w innych krajach nie zostaną przyjęte do przedszkola czy szkoły (źródło), a w jeszcze innych nie dostaną benefitów od Państwa (źródło).

Ja osobiście też chyba jestem za takim rozwiązaniem (brak państwowej opieki medycznej, brak państwowych przedszkoli/szkół i/lub brak benefitów), bo uważam, że lepiej jest zachęcać (nawet jeśli w taki sposób) niż przymuszać.

Warto jednak wziąć też pod uwagę, że na chwilę obecną wszystkie kraje ze zbliżoną sytuacją epidemiologiczną do naszej polskiej (m. in. cała Grupa Wyszehradzka) mają szczepienia obowiązkowe.

35. Dzieci nie muszą być szczepione w pierwszej dobie.

Prawda/mit. Obecnie w pierwszej dobie dzieci w Polsce otrzymują dwie szczepionki – WZW B (żółtaczka) i BCG (gruźlica). Pierwszego rzeczywiście dałoby się uniknąć, gdyby lekarze dopilnowywali obowiązku badania matki na żółtaczkę, co obecnie niestety nie ma miejsca.

Natomiast drugiego szczepienia uniknąć się nie da, ze względu na to, że mamy obecnie 22,3 zachorowań na gruźlicę na 100.000 (przykładowo w sąsiednich Niemczech jest to tylko 5,3 – źródło). Jeśli ta liczba spadłaby poniżej pewnego poziomu, to wtedy szczepienie mogłoby być obowiązkowe tylko w określonej grupie ryzyka, jednak kraje sąsiadujące z nami od wschodu mogą to skutecznie uniemożliwiać (gdyż to najczęściej przy wschodniej granicy pojawiają się przypadki gruźlicy – źródło).

Na nieszczęście dla polskich dzieci szczepionka przeciw gruźlicy może mieć swoje konsekwencje, jeśli zostanie podana dziecku z obniżoną odpornością, więc wiąże się z nią pewne ryzyko, bo w pierwszej dobie nie da się ocenić czy dziecko taką obniżoną odporność ma czy nie (akurat taki przypadek znam osobiście, bo dotyczy on naszych sąsiadów – na szczęście dla nich wszystko dobrze się skończyło, a ze względu na obniżoną odporność został później dobrany dla nich indywidualny kalendarz szczepień, którego bardzo przestrzegają, bo w przypadku ewentualnej nawet lekkiej infekcji może dojść do bardzo groźnych powikłań).

Niemniej obowiązek tego konkretnego szczepienia jest dla mnie osobiście jednym z bardziej kontrowersyjnych i mimo tego, że statystycznie niesie ze sobą więcej korzyści niż zagrożeń, to nie jest to łatwy temat.

A więc szczepić czy nie?

Napisałem ten tekst m. in. po to, aby nie podawać jednoznacznej odpowiedzi i aby każdy, oceniają za i przeciw, mógł sam odpowiedzieć sobie na to pytanie. Ja swoje dzieci zaszczepiłem, z czego jedno zaledwie w ubiegłym tygodniu (DTaP i IPV). Jeśli chodzi o to jakimi szczepionkami, to odpowiednio: córkę „rozkojarzonymi” (czyli podstawowym systemem), jednego syna szczepionką 5 w 1, a drugiego 6 w 1. Oczywiście nie robiłem tego, aby sprawdzić różnice, a wyłącznie dlatego, że akurat w danym momencie zdecydowały o tym dostępność szczepionek, względy ekonomiczne oraz konsultacja z lekarzem.

Czy coś bym obecnie zmienił w tym jak szczepiłem swoje dzieci?

Gdybym teraz miał, po zdobyciu całej tej wiedzy, zmienić coś w szczepieniu moich dzieci, to byłoby kilka takich rzeczy. Przede wszystkim zaszczepiłbym wszystkie szczepionkami 6 w 1.

Po drugie zaszczepiłbym je na rotawirusy i pneumokoki, a nad meningokokami jeszcze bym się zastanowił (statystyczna szansa na zachorowanie na meningokoki jest dużo niższa niż na te dwie pozostałe choroby).

Po trzecie, za każdym razem domagałbym się ulotki z daną szczepionką, bo to nie zawsze było nam dawane oraz oczekiwałbym konkretnych informacji o tym na co zwracać uwagę po szczepieniu (chociaż to akurat w naszym przypadku zawsze otrzymywaliśmy).

Po czwarte, bacznie obserwowałbym swoje dzieci po szczepieniu, bo chociaż nic im nigdy się nie przytrafiło, to kilka lat temu nie wiedziałem jak ważne jest zgłaszanie ewentualnych niepożądanych odczynów poszczepiennych.

Co u mnie się zmieniło, gdy to wszystko zrozumiałem?

Na pewno nie jestem już tak bezkrytyczny wobec szczepień, jak byłem kilka lat temu, ale to akurat uważam za dobry znak. Tak jak to, że rośnie ogólna świadomość na temat szczepień – ich dobrych stron i tych gorszych. W końcu ktoś powinien patrzeć producentom i rządom na ręce, by pilnować tego co robią i jak robią. To m. in. właśnie dzięki temu szczepienia są z roku na roku bezpieczniejsze.

Jednak w dalszym ciągu jestem przeciwny tworzeniu klimatu, w którym szczepienia są uważane za zagrożenie i gdzie sugeruje się, że najbezpieczniej byłoby ich unikać, bo to doprowadza do sytuacji takich jak ta:

I wielu innych, groźniejszych, w której cierpią i umierają małe dzieci, których rodzice zamiast zaszczepić, bądź zabrać dziecko do szpitala, gdy zachorują, próbują leczyć domowymi sposobami, bądź celowo je zarażają groźnymi chorobami. Przykłady takich sytuacji, w których niezaszczepione dzieci zmarły na chorobę, na którą istnieją szczepionki, lecz z wyboru nie zostały one zastosowane znajdziecie tutaj, tutaj i tutaj.

Czy za ten artykuł ktokolwiek mi zapłacił?

Po moich ostatnich tekstach na temat szczepień pojawiły się sugestie, że zostałem opłacony przez „Big Phamę” i dlatego zachwalam szczepienia. To nigdy nie miało miejsca i nigdy nie będzie miało miejsca. Za bardzo zależy mi na ludziach (co mam nadzieję widać również w moich pozostałych tekstach na blogu), aby sprzedać własną rzetelność i wasze zaufanie komukolwiek. Nie mówiąc już o tym, że poza blogiem prowadzę z żoną firmę i to ona stanowi nasze główne źródło dochodu, więc korzyści finansowe pochodzące z blogowania nie stanowią o naszym być albo nie być.

Niemniej w związku z tym, że w ramach prac nad tym wpisem konsultowałem się z wieloma stronami, w tym producentem szczepień, dostałem propozycję umieszczenia, za pewną kwotę, poniższego baneru prowadzącego do strony informującej o szczepieniach. Ze stroną się zapoznałem i uważam ją za wartą odwiedzenia, bo w przystępny sposób pokazuje wiele zalet dotyczących szczepień. Początkowo nie widziałem więc przeciwwskazań, aby się na to zgodzić, szczególnie że zapewniało mi to dostęp do dodatkowej wiedzy, dzięki bezpośredniemu dostępowi do producenta (dzięki czemu dowiedziałem się m. in. że producent bardzo naciska na to, aby zgłaszać NOPy, bo to pomaga im w pracy nad kolejnymi, bezpieczniejszymi szczepionkami oraz mogłem także zobaczyć, że ludzie pracujący w firmie produkującej szczepionki również szczepią własne dzieci – na własne oczy widziałem książeczki szczepień, gdzie były wbite wszystkie obowiązkowe i wszystkie zalecane szczepienia). Ostatecznie nie była to jednak łatwa decyzja, bo chciałem uniknąć zarzutu, że ewentualne pieniądze wpłynęły na treść artykułu, gdyż ten temat uważam za zbyt ważny dla zbyt wielu ludzi, aby padały w jego stronę takie oskarżenia.

Dlatego też, aby wilk był syty i owca cała, przyjąłem powyższą propozycję, lecz jednocześnie postanowiłem wykorzystać otrzymane pieniądze wyłącznie w celu wsparcia fundacji, którym ufam i które działają na rzecz dzieci.

Także całość kwoty, którą otrzymam (pomniejszoną jedynie o kwoty podatków, które muszę zapłacić, lecz nie pomniejszonej o żadne koszty przejazdów, noclegów, telefonów i inne koszty związane z analizą tego tematu), zostanie przekazana na cele charytatywne (w równych częściach otrzyma ją Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, dawniej Fundacja Dzieci Niczyje, która pomaga dzieciom będącymi ofiarami przemocy i wykorzystywania seksualnego oraz Stowarzyszenie Wiosna, odpowiedzialne za Szlachetną Paczkę i Akademię Przyszłości).

Mam również nadzieję, że osoby, które dotychczas bezpodstawnie zarzucały mi nieuczciwość, bądź nierzetelność, docenią powyższą otwartość i transparentność.

Co chciałbym przekazać na sam koniec ludziom, którzy będą stawać przed pytaniem czy szczepić własne dzieci?

Przede wszystkim to, że szczepienia nie są tematem prostym. Że istnieją pewne sytuacje, w których szczepienia należy przełożyć/odroczyć, a nawet z niego zrezygnować. Że jeśli nie czujemy się pewni i jeśli mamy jakieś konkretne pytania, to warto skonsultować się ze specjalistą. Chciałbym, żebyśmy pamiętali, że jeśli nasz lekarz nie chce wchodzić w dyskusje, traktuje nas protekcjonalnie albo w inny sposób czujemy się źle z tym jak jesteśmy traktowani za nasze w pełni uzasadnione obawy, to ja osobiście poszukałbym innego lekarza, który chętnie z nami porozmawia i rozjaśni temat, który nas niepokoi. Mamy prawo tego wymagać, bo chodzi o nasze dzieci.

Chciałbym też, abyśmy pamiętali, że jeśli nasze dziecko jest chore, jest po chorobie lub dopiero ma objawy nadchodzącej choroby, to jak najbardziej możemy (a nawet powinniśmy) przełożyć szczepienie na inny termin.

Nasz polski system szczepień nie jest niestety pozbawiony wad i nie ma co tego ukrywać. Jest kilka rzeczy, które wymagają poprawy, o których wspominam w poszczególnych punktach i ja osobiście sam z chęcią bym te zmiany zobaczył. To jednak nie oznacza, że szczepienia są złe czy że stanowią większe zagrożenie, niż choroby przeciwko którym nas chronią, bo to nie jest prawda. Dlatego ja osobiście szczepię swoje dzieci i nie zamierzam ze szczepień zrezygnować.

Prawa do zdjęcia należą do Pan American Health Organization.