Novitads
688

Tgei ei il Memorandum atgnamein?

PRO IDIOMS 04-03-2013 NOVITADS NR. 9

Tgei ei il Memorandum atgnamein?
II directur da rtr, Mariano Tschuor, ei buca sil current quei che pertucca ils idioms sco lungatg d'alfabetisaziun. Quei resorta dall'intervesta ch'el ha dau ils 20 da fevrer 2013 a radio DRS 1 en connex cul giubileum da 75 onns romontsch sco lungatg naziunal svizzer. Pliras informaziuns constattan buca ni ein buca dil tut correctas e san caschunar malcapientschas e malsegirtads. Perquei vulein nus metter sin meisa enzacons fatgs.

Tgei ei il Memorandum?

II Memorandum ei in document ch'ei vegnius scaffius dalla Ligia Romontscha cun la finamira da garantir la pasch linguistica e d'anflar ina sligiaziun per il lungatg d'alfabetisaziun che vegn respectada da tuts. La Pro Idioms ed adherents dil rumantsch grischun han suttascret il Memorandum.
Tenor il Memorandum duei la scola populara ch'alfabetisescha en rumantsch grischun far igl agen idiom passiv ed integrar auters idioms ell'instrucziun. La scola ch'alfabetisescha egl idiom duei far rumantsch grischun passiv ed integrar ils auters idioms ell'instrucziun (p.ex. en fuorma da canzuns versets, detgas, usits e.a.v.)

Tgei vul quei dir far rumantsch grischun passiv? Per la Pro Idioms ei quei in contact fetg restrenschiu cun rumantsch grischun. Mo paucs texts cuorts adattai al scalem duein lubir in emprem contact. Ei astga buca vegnir tschintschau ni scret rg ed era buca fatg grammatica, ortografia ni translaziuns. Quei corrispunda circa al schinumnau concept Haltiner digl onn 1999.

La lavur dalla Pro Idioms cuntinuescha
La Pro Idioms vul buca ch'ei vegni formulau el plan d'instrucziun 21 (mira sut) finamiras che van pli lunsch che quei ch'ei vegniu fixau el Memorandum. Ei sa numnadamein buca esser che la regenza introducescha il rumantsch grischun sur il plan d'instucziun encunter la veglia e decisiun dallas vischnauncas.
Ei sa era buca esser che la regenza dat ora milliuns per mieds d'instrucziun en rumantsch grischun e refusescha da metter a disposiziun alternativas els idioms (mira sut).

La basa legala
Tgi decida sur dil lungatg d'alfabetisaziun?

Tenor igl artechel 3 dalla constituziun cantunala decidan las vischnauncas sur dil lungatg d'alfabetisaziun.
16 vischnauncas han decidiu da returnar agl idiom en scola. Circa 90 pertschien dils scolars vegnan instrui egl idiom, 10 pertschien en rumantsch grischun.
En tgei lungatgs edescha il cantun mieds d'instrucziun?
Tenor igl artechel 35 dalla nova lescha da scola edescha il cantun ils mieds d'instrucziun en tudestg, talian e retoromontsch.
La decisiun dil Cussegl grond digl onn 2003 dad edir mieds d'instrucziun mo pli per rumantsch grischun ei vegnida abolida. Tenor la lescha ha il rumantsch grischun negina prioritad pli avon ils idioms.
Tgi decida tgei mieds d'instrucziun che vegnan edi?
Tenor artechel 29 dall'ordinaziun tier la lescha da scola decida la regenza tgei mieds d'instrucziun che vegnan edi.
Treis vischnauncas dalla Surselva, Ruschein, Sumvitg e Trun, han pretendiu ch'il cantun metti a disposiziun ils mieds d'instrucziun edi en rumantsch grischun era els idioms. La regenza ha refusau quella damonda. Las vischnauncas han la pusseivladad da trer vinavon la damonda alla dertgira administrativa.
Tgei ei il plan d'instrucziun 21?
Quei ei in niev plan d'instrucziun coordinaus denter 21 cantuns dalla Svizra, denter quels il Grischun. II plan d'instrucziun duei ir en vigur igl onn 2016. EI plan d'instrucziun vul la regenza fixar las finamiras minimalas per il rumantsch grischun.